شاید کمتر مفهومی از مفاهیم اسلامی به اندازه “توکل” از لحاظ تعریف دشوار باشد .

اصل توکل را بایستی در اعتماد به خدا جستجو کرد. تا وقتی که انسان به خدا اعتماد پیدا

نکند، نمی تواند اداره امورش را به او واگذارد و اگر هم به زبان بگوید که امور خود را به او

واگذار کردم، دلش آرام نمی گیرد. به علاوه اگر فردی از قوانین علت و معلولی که خداوند

در جهان قرار داده است اطلاع نداشته باشد و نداند که خواست و سنت خدا به استفاده از

اراده خود و اسباب و علل شناخته شده استوار است، باز نمی تواند موقعیت رفتار

متوکلانه را تشخیص داده و مصداق های آن را در زندگی پیدا کند.

رابطه ایمان به خدا و اعتماد به حضرت باریتعالی، با توکل بسیار قوی است. خدای متعال

در قرآن می فرماید: ” وعلی الله فلیتوکل المومنون"، یعنی افراد با ایمان به خدا توکل می

نمایند.» (سوره مائده))

در آیه 23 سوره مائده آمده است که «و علی الله فتوکلوا ان کنتم مومنین» یعنی اگر ایمان

دارید، به خدا توکل نمایی

هر اندازه درجه ایمان فرد به خداوند و شناخت او از اسماء و صفات خدا و آگاهی او از

برنامه های خداوندی در جهان افزایش یابد، به همان اندازه توکل او نیز افزایش خواهد

یافت. در سوره انفال خداوند می فرماید: “انما المومنون الذین اذا ذکرالله وجلت قلوبهم و

اذا تلیت علیهم ایاته زادتهم ایماناً و علی ربهم یتوکلون"، یعنی مومنان کسانی هستند که

چون نام خدا برده شود، خوف بر دل هایشان چیره گردد و چون آیات خدا بر آنان خوانده

شود، ایمانشان افزون گردد و بر پروردگارشان توکل کنند.

درست فهمیدن آیات خدا و ذکر و قرائت آن، بر ایمان مومنان می افزاید و در نتیجه راه توکل

از طریق افزایش ایمان هموار می شود. به دنبال این ایمان قلبی به خدا و ایمان به حکمت

و شفقت خدا و علم به مصلحت بندگان است که بنده می تواند برای برنامه ریزی و کفایت

امر خود، به خداوند اعتماد کند و کارهایی را که برنامه ریزی و تدبیر آنها خارج از توان

اوست، به خدا واگذار نماید.

نراقی توکل را چنین تعریف نموده است: «توکل، عبارت است از اعتماد کردن و مطمئن

بودن دل بنده در جمیع امور خود به خدا و حواله کردن همه کارهای خود را به پروردگار و

بیزار شدن از هر حول و قوه ای غیر از خدا و تکیه نمودن بر حول و قوه الهی».

محی الدین ابن عربی در تعریف توکل می نویسد:« توکل، اعتماد قلبی به خداوند متعال

است، طوری که انسان در صورت فقدان اسباب ظاهری در عالم برای رسیدن به هدف

دچار اضطراب نمی شود و اگر اضطراب بر او مستولی شود، چنین فردی متوکل نیست.»

از دیدگاه شهید مطهری:« توکل تضمینی الهی برای کسی است که حامی و پشتیبان

حق است، یعنی اگر به راه خدا بروید، از نوعی حمایت الهی برخوردار خواهید شد».

منظور از توکل عبارت است از اعتماد به خدا در انجام کارها و واگذاری امور خود به او،

طوری که تعادل روانی فرد را افزایش داده و در صورت نرسیدن به هدف، او را اضطراب

بازدارد.

پس کسی توکل دارد که به قدرت و حکمت و رأفت و شفقت خداوند اعتقاد دارد. این

اعتقاد، حالتی را در شخص به وجود می آورد که موجب می شود فرد در تمام حالات و

رفتار خویش، حضور پروردگار را در نظر بگیرد و در این حضور، احساس قدرت وتوانمندی

کند و خود را به وی وابسته ببیند و از این رو آرامش در دلش ایجاد می شود که با پدید

آمدن حوادث سخت در زندگی دچار شک تردید نمی شود و کارهایی را که مدیریت و

برنامه ریزی آنها خارج از تدبیر اوست به خدا واگذار می کند.

به عبارت بهتر فرد متوکل ضمن استفاده از اسباب و علل مادی و غیر مادی، توفیق

رسیدن به نتیجه را مشروط به خواست و مشیت الهی می داند و ضمن نسبت دادن امور و

اتفاقات جهان به خواست پروردگار، برای حصول نتیجه به او تکیه نموده و اطمینان دارد که

خداوند او را در رسیدن به مطلوب یاری خواهد کرد.

 

منابع:

نظم و آهنگ در قرآن / نوشته محمدهادی معرفت

انسان در قرآن / نوشته شهید مطهری

اسلام و بهداشت روان (1) / مجموعه مقالات

آرامش روان و جوان / نوشته علی نقی فقیهی